16 marzo 2008

Iguanazul 4 Narrativa | Iguanal





Marikikii

Gabriel Pacheco Salvador (wirrárica/huichol)

Imagen de Gustavo Mora


Meripai, nunutsi kaniuyeikakaitini kwinie ti’iyarixieti. Marikikii mamaya tiniteriwakaitini kwinie ti’iyarixieti. Kepauka hawai miiki meukweiyaximeni kaniuyuti’awiwietakaitini. Kwinie katiniyutihiawetiyeikakaitini. Miixa kanaka’iyuniwakaitini, mana xeikia ‘uti’eriti, tsi marikatsie xeikia kaniuyuyuipikekaitini ‘iyarieya.
‘Aimieme taikai mikahunitsie, mana xeikia ‘uti’erieti kwiti mikaheukukutsukai “titayari ri teiteri temitekukukuwe, tita ri ‘aimi rainekaku temite’iyitika. Kee ri’aimi reu’erieka miikiti, metakuta netimariwa kename waniu miikite meka’uti’iwe, kari miki kwinie mepite’ukanenewie, meta kuta ne ne’itukati nekayiwe ‘enemireutere, kari miki mepeuyunanaimaku, xeiyati ‘uta’ieme mana miniuyeikani, kari mipai mepikayiwe”, ‘ipai xeikia tiyikihiaweti wairiyarika meukuni.
Ximeri mayihitiani, yaki reumati manukukeni: taikai tari maye’anitsie, marikatsata xeikia miyihiani, matsi ri kwi yiwikita, marikaki ta’aurie tima mikahawautseni, tsepa tapa xeikia heuti’uxeti mitikaa, mika tima kuyuaxiani mitiuka’iyarikai, ya tsepa kereuximiti mitikaa mika ta’ana tima ‘etsiwa kuyuaxiani. Metsi heiwa yunewati kaniukatariyariwakaitini, heiwa ta xeikia heutikwaraniti, heutipexaniti tiukahekiariyariwakai. Heiwa ‘aku marikatsata miyukuwairiya, yu’itari mikatixiximani. Metsi karetatsie mikahupukai, yu’itari tetsipa pai xireme kanixierikaitini.
Mamaya titi tsikapitite’akai, kwinie miranayexiximuriki’iakaiki karetatia. Wa’atiti mana ‘una pititinena puxuri, wakaitsixi, hau’erieti tsipurimati kwie tsenati xeikia memutamarikekai, tatsieti xixieya titi xeikia metseenati memutiyinekai.
Heiwa xei tuukari memaka’iyunieni kwie xeikia metseenati, kewa tsiari ‘ixa memitikwanikekai, miya pita xeikia ti’ane metekwati ekanaka’iyuniwakaitini.
Miya riki mete’utiyuruwati Marikikii karetaya mekanakaina. Miya mitiiyitsie, kauka miki yukaretatsie pai titi nikakaatei, ‘anatsie ta kauka kwi yutetiata pai nikutsukai, kepauka riki waniu kwiepa pai mukawe ‘atsi kapireyutima, wakaxike waniu riki hetsiena hakeku kanayuyemarieni.
‘Ana titi ri mitiyetia, kwiepa kuhuneti kanayani, kwie tsenamete tari ri waniu’anake mekateniuhayewa, tewa meneutayeixiani. Miixa hau’erieti xeikia kanikuhunekaitini. Taikai ri maye’ani takwa xeikia kaniihiiwakaitini, tixaiti tsiki pai.
Tihutame xeikia ri waniu tikuhurieneti kaniyianekaitini: nawi yayeume hupumeya, ‘ixuriki ri waniu tsaanime ‘ikarieya. Mamaya waniu miya titsanime yu’iwi kanihuritiakaitini. Miya tipai tikuhurieneti kaniukatariyariwakaitini.
Miya riki ‘utiyiti miixa yitsiki matia ’ukahuputi kanayani. Kitenie xeikia menikuhipitekaitini. Xeeri tari mawautsekaitsie yitsiki tapati xeikia kaniukatariyariwakaitini. Miki tari yukutsiyari ‘utihiweti, ‘utixiriyati kanayani.
Heiwa riki waniu, kuxieneti kanewayeyani Marikikii mamaya. ‘Ana waniu riki, yuniwe mu’uyatsie kanakeni. Marikikii waniu yapauka kaniuta’ieni marikaki, ‘axa waniu riki tiniuhiwa, wa’atiti waniu tsiki pai ‘etsiuwatikaku kanenuyurieni, ta tsieti ri waniu tsiki ‘utanautsaku mitiyianekai. ‘Ana waniu riki ‘ukaratsi tsikapirekaha’atiya, tsi kauka marikaki neuyuyehiani tima, ha’ati tiketsame waniu kaneukukweixiani, mikiki waniu riki yuniwe kananukawaxiani tsiki’erieti. ‘Arikeke waniu riki, mutatsuatsieke ‘axa katiniu’erieni. ‘Anake waniu riki nihayewa. Marikikii tari waniu wairiyarika ‘anayexixiimetiyaka kiru’a kaneukumiekaitini. Miya tiuyuriekake waniu riki kaneuyutamaixiani ‘ukaratsi. Yapauka waniu riki niuytahiwa, yuniwe niutihiwietiyani:
—Ne Matsiwa, hakewa pepeekaa, keneneuta’eiya.
—Tiuhiwati waniu nai kitenie ‘utsiki nakikixiyani.
Miya yianeti xuriya xeikia mukaxei, kiru’a meukuhapanekai. Mana metsi waniu mukune xixiimiri xeikia waniu ‘axa’anekia pai meukayunekai.
Miya ri waniu matsi tiniereti, kaniuyutihiwerietiyani, ‘utatsuati xeikia mana kanika’iwaunekaitini:
—Hakewa ri ne kama, neMatsiwa kepetiuyunixi- tiuhiwaiti waniu mana kuxi nikakixeneni.
Miya yianekaku waniu riki niukahekiare, tsuariki matsi waniu riki nayani.
‘Arike waniu riki haki’utia pai neukaniere, muwa pai waniu tituxati tinatiniereni. Mana pai waniu heitserie mexiima matia. Hura mukanetsie waniu, nu’aya niyianeni; yapauka waniu ‘itikweka yukie pai kaneikweni. ‘Akuxi waniu ‘etsiwa mu’iwekai, xeikia ri waniu mikaniuwekai, tsi kwi yutenitsie, yumu’utsie, yuwuaritsie kaneuweiyakaitini, ‘aimieme waniu riki kapiniuwekai, kapiyuawekai ketsi ‘aku waniu tiuyuxaca, tserime waniu xeikia kaniutaxeiyakaitini.
‘Ana me waniu rikike yukitapai mineitakwei, muwa paike me waniu mini’uayema. ‘Anake waniu riki tsitikihiaweti, tsitikwitiwati katinitimikwakaitini. Kakua ‘axia tineyiwe, me waniu riki ‘anake wairiyarika tsuaritsata yuniwe kananayehiani. ‘Anake waniu riki “nekema neMatsiwa tsimipe” mamaya timareti kanayani, kauka riki titi waniu Matsiwa titewati neyianekai, xeikia ri Marikikii mukamakaiki.



Marikikii

[1]

Hace años vivía un niño muy acuitado. Su mamá lo apodaba Marikikii. Solía esconderse cuando veía pasar gente con un muerto. Solo, se ponía a meditar. Duraba mucho tiempo pensando en la muerte, porque le preocupaba mucho que la vida se terminara. Por eso, por las tardes, cuando acostumbraba acostarse, no dormía pronto por estar pensando:
—¿Por qué será que los hombres morimos? ¿Por órdenes de quién nos sucede? ¿Qué se sentirá estar muerto? Realmente he escuchado que los muertos no respiran, ¿qué las personas que se hacen pasar por muertos aguantan mucho? ¿Y por qué yo no puedo aguantar tanto? ¿Por qué ellos se martirizan? Es bien sencillo, deberían respirar y volver a la vida normal. —Así pensaba continuamente.
Al despertar, se levantaba con casi nada de inquietud, pero cuando atardecía entraba en un mundo de temores y cuando ya oscurecía, no podía ni moverse de su cama del miedo que lo aterrorizaba; le tenía sin cuidado si estaba cansado por mantenerse en una sola posición, lo que importaba era no moverse, ésa era su resignación. Hasta se olvidaba de las ganas de orinar, lo primordial era hacer caso al miedo. Muchas veces amanecía casi orinándose de las ganas que se le acumulaban durante toda la noche, y otras veces amanecía muy mojado de orines. Pocas veces, entre el pánico y el horror de la oscuridad, lograba con algo de valentía salir a orinar fuera de su cama porque, si bien dormía en un carretón, lo que hacía era moverse ligeramente a la orilla de su tendedero y por ahí orinaba.
Su mamá solía regañarlo mucho, porque ya estaba harta de oler orines debajo del carretón. Los animales como burros, vacas y chivos acudían abajo del carretón y lamían la tierra como si se tratara de una veta de sal, no eran más que los orines lo que lamían los animales.
Había días en que los animales duraban hasta un día lamiendo la tierra, y ya no se daban tiempo ni para comer pasto, su entretenimiento era más interesante.
De tanto que lamían, los animales lograron derribar el carretón de Marikikii. Cuando esto sucedió, Marikikii estaba profundamente dormido arriba de su carretón, no sintió cuando cayó al suelo, más bien una vaca lo despertó con su pisada.
A partir de esta tragedia, Marikikii dormía en el suelo y hasta entonces los animales se fueron lejos. Mucho tiempo duró durmiendo en el suelo; cuando ya atardecía su mamá lo dejaba en el patio como si él fuera un perro. Y Marikikii sólo se valía de dos cosas: un pedazo de cuero en el que dormía, y un pedazo de trapo viejo que su mamá usaba de falda, y por no tirarlo se lo había dado a su hijo. Era todo lo que usaba para amanecer.
Duró mucho tiempo durmiendo así, hasta que se acostumbró a dormir con su perro. Dormían en la entrada de la casa donde vivía la mamá. En tiempo de frío amanecía abrazado a su perro. El perro se volvió protector de su amo, además de su calentador.
En una ocasión, la mamá de Marikikii salió de su cuarto para ir a orinar en plena oscuridad. Cuando dio el primer paso pisó la cabeza de su hijo, inmediatamente Marikikii gritó, gritó feo, casi como lo hubiera hecho un perro, pero aquí el perro ya había corrido. En ese momento la mujer casi se moría de coraje por el susto que se estaba llevando; muy enojada agarró la tranca de la puerta y con ella le pegó a su hijo pensando que le daba a su perro. Tardíamente se percató de que no era el perro y dejó de azotar. A fuerza de arrastrotes y de estirones, o como haya sido, Marikikii había logrado esconderse detrás de la casa. Muy después de los azotes, la madre recapacitó y gritó a su hijo:
—Mi Matsiwa. ¿Dónde estás? ¡Contéstame! —Gritando así, buscaba alrededor de la puerta alumbrándose con ocote.
Lo único que encontró fue sangre que conducía hasta atrás de la casa. Al llegar allí, sólo halló rastro de rodado que se encaminaba a una barranca poco accesible. Cada vez su preocupación era más intensa y su tristeza se convertía en llanto, en ese estado menos dejaba de rastrear y seguía alumbrándose con ocote:
—¡Dónde estás!, mi pequeño Matsiwa. —Gritaba y no paraba de buscar.
La madre no paraba de llorar ni tampoco de buscar a su hijo, pero la claridad del nuevo día pararía su labor.
Con la ayuda de la luz del día se asomó al arroyo, allá divisó algo que blanqueaba. Rápido se dirigió a ese lugar. Cuando le faltaban escasos metros para llegar, distinguió que era su hijo; pronto lo cogió con cuidado y se lo llevó a su casa. Todavía respiraba poquito, pero no podía hablar ni mucho menos moverse porque los azotes habían sido en la boca, en la cabeza y en la espalda, por eso estaba tieso y acostado.
En ese momento lo metió dentro de su casa y ahí lo curó. A partir de entonces empezó a platicarle bonito y a cantarle gustosamente para luego darle su comida a la hora. Seguro sí se puede conseguir lo deseado, porque a duras penas y entre sollozos, la madre logró salvar la vida de su hijo. De ese hecho en adelante, la madre acostumbró llamarlo Nekema Matsiwa Tsimipe, sólo que por miedoso su madre lo apodaba Marikikii.


[1]

Traducción literal de “Mi querido pequeño Matsiwa”.



2 comentarios:

Anónimo dijo...

Es un cuento sensible, sencillo, que hace apretar el corazón. Escrito con gran soltura, con imagenes frescas, aveces como agua triste, otras como agua dolorosa, con un final que sin ser sorpesivo, conmueve.
Rubén garcía G

Tony dijo...

Felicidades a Judith Santopietro , por el fruto de su trabajo .
Su mas ferviente admirador

El Principe de Azcapotzalco

Toño